Tsunami Nasıl Oluşur?
Tsunami Japonca’da liman dalgası anlamına gelen 津波 sözcüğünden okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem, gök taşı düşmesi, deniz altındaki nükleer patlamalar, volkan patlaması ve bunlara bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları gibi tektonik olaylar sonucu denize geçen enerji nedeniyle oluşan uzun periyotlu deniz dalgasını temsil eder. Ayrıca kasırgalar da tsunamiye neden olabilmektedir. Önceleri tsunami dalgalarına med-cezir dalgaları da denmiştir. Tsunamilerin %80’i Pasifik Okyanusu’nda gerçekleşmektedir.
M.Ö. 479 yılında, Pers askerlerinin Yunan şehri Potidaea’yı işgali esnasında dalgaların olağandışı bir şekilde çok daha uzağa gerilemesi işgal için çok elverişli bir yolun açığa çıkmasına sebep oldu. Fakat bu durum pek de şans eseri oluşmamıştı. Askerler yolun yarısını tamamlamadan önce, sular, o güne kadar kimsenin görmediği yükseklikle bir dalga eşliğinde geri geldi. İşgalciler boğulmuştu. Potidaea halkının inancına göre Poseidon’un gazabı onları kurtarmıştı. Aslında onları kurtaran şey sayısız yıkıma sebebiyet veren hadise ile hemen hemen aynıydı ; Tsunami.
Her ne kadar tsunamiler gel-git dalgaları olarak bilinse de bu olayın Güneş ve Ay’ın çekim kuvveti ile oluşan dalgalarla pek ilgisi yoktur. Birçok açıdan tsunamiler normal dalgaların büyük versiyonlarıdır. Her dalga gibi çukuru ve tepesi vardır ve içeriği hareket eden su değil, su içerisinde hareket eden enerjiden oluşmaktadır. Aradaki fark bu enerjinin nereden geldiğiyle ilgilidir. Normal okyanus dalgaları, rüzgar ile oluşmaktadır. Bu durum sadece yüzeyi etkilediği için, dalgaların boyu ve hızı kısıtlanmıştır.
Fakat, tsunamilerin oluşum kaynağı enerjidir, su altında ortaya çıkan, volkanik bir patlama sonucu denizaltı heyelanı , veya çoğu zaman okyanus tabanında gerçekleşen bir deprem sonucu yeryüzündeki tektonik plakaların kaymasına sebep vererek suyun içerisine büyük çapta enerjinin açığa çıkmasına neden olur. Bu enerji yüzeye kadar ulaşarak suyun yer değiştirmesine ve normal seviyesinin üzerinde yükselmesine neden olur. Diğer yandan yer çekimi ters çekim sağlar bu da enerjinin yatay olarak dalgalanmasına sebep olur. Böylece tsunami saatte 800 km hızla ilerleyerek, ortaya çıkmış olur. Kıyı şeridinden uzakta gerçekleştiğinde tamamen suyun derinliklerinde ilerlediğinden, tsunami’yi tespit etmek zordur. Fakat sığ sularda gerçekleşiyorsa ‘dalga sığlaşması’ adı verilen olay ortaya çıkar. Çünkü hareket edecek yeterli seviyede su olmadığı için , ortaya çıkan büyük çaplı enerji baskılanmış olur. Dalganın hızı yavaşlar, aynı esnada dalga boyu 30 m yüksekliğini bulur.
Tsunami kelimesi Japonca’da ‘liman dalgası’ anlamında olup , sadece kıyı boyunca görülüyor olmasından bu şekilde adlandırılmıştır. Eğer kıyıya ilk önce tsunaminin çukur kısmı ulaşıyorsa su dalga vurmadan önce normalden daha fazla geri çekilecektir ki bu yanıltıcı olması bakımından çok büyük tehlike arz eder.
Tsunami, sadece kıyıda bulunan insanların boğulmasına değil aynı zamanda özellikle deniz seviyesi altında bulunan ve 2 km mesafedeki binalar, ağaçlar ve daha fazlasını yok edebilir. Bu da yetmezmiş gibi, su yoluna çıkacak kadar şanssız olan her türlü şeyi , ve oluşturduğu enkazı , sürükleyerek geri çekilir. 2004 yılında gerçekleşen Hint okynanusu tsunamisi tarihteki en ölümcül doğal afetlerden birisiydi, Güney Asya’da neredeyse 200 bin üzerinde kişinin ölümüne sebep oldu.
Peki, doğanın bu yıkıcı gücüne karşı kendimizi nasıl koruruz ? Bazı bölgelerde insanlar, deniz surları, taşkın kapakları ve suyun yönünü değiştirecek kanallar inşa ederek tsunamileri durdurmaya çalışmışlar. Fakat bunların çoğu her zaman etkili olmamıştır. 2011 yılında Japonya’da gerçekleşen tsunami , Fukuşima güç istasyonunu koruyan korunma duvarını aşmış, nükleer bir felakete sebep olmanın yanı sıra, 18 bin üzerinde kişinin canına mal olmuştur. Birçok bilim adamı ve hukukçu, bu önlemlerin yerine erken tespit seçeneğine odaklanarak, su altı basıncını ve sismik aktivitelerin incelenmesi ve kısa zaman içerisinde alarma geçebilmek için global iletişim ağı oluşturulması üzerinde çalışıyorlar. Doğa durdurulması zor bir güç ile üzerinize geldiğinde yapılacak en güvenli şey yolundan çekilmek olacaktır.
